Page 511 - Việt Sử Kỷ Yếu

giả đều bị bỏ qua nên bị sa lầy, càng ngày càng suy kém. Quân đội
hèn yếu đến nỗi Hautefeuille chỉ có 7 tên lính mà lấy đưỢc thành
tỉnh Ninh Bình. Năm 1874, tuy trả lại 5 thành trì ở bắc, bọn thực
dân ức hiếp đòi hỏi quá nhiều, kể cả chủ quyền tại Trung, Bắc Kỳ,
mà cũng phải nép mình chịu thừa nhận. Vậy mà sau đó tình thế
cũng chẳng nhúc nhích lên được mấy tý.
VĂN THÂN Nổl DẬY CHỐNG ĐỐI ở NGHỆ AN - Quân Pháp đánh
chiếm đất nước ta, triều đình hèn yếu, sau mỗi lần thua lại cầu
hoà, nhượng bộ giặc. Chúng được thể, càng ngày càng lấn át thêm.
Nhưng nhân dân ta, khắp nơi, quyết tâm chông cự. Ngay khi giặc
vừa chiếm đóng Đà Nẵng, dân chúng Quảng Nam đã nổi dậy, tập
hỢp thành đoàn quân nghĩa dũng do Phạm Gia Vinh cầm đầu.
Đoàn quân này đã giúp đắc lực Nguyễn Tri Phương cản bước tiến
của giặc, ơ Bắc Kỳ, đốc học Nam Định hoàng giáp Tam Đăng
Phạm Văn Nghị chiêu mộ ngay được 300 sĩ phu tình nguyện sung
vào quân thứ. Toán quân này vào tới Huế thì giặc vừa rút khỏi Đà
Nang. Họ xin vào tác chiến ở Gia Định nhưng triều đình lại phóng
hồi. Nhiều sĩ phu đốc học như Đoàn Khuê, khi vua nghị hoà, đã
mật tấu cực lực phản đối. Đến khi giặc đánh chiếm Nam Kỳ,
chúng từng bị khôn khó với những đoàn dân quân nghĩa dũng nổi
dậy chông đôì (việc đã nói ở trên). Đến khi giặc đánh ra bắc, dân
bắc nổi ngay dậy đột kích, đô"t phá các vị trí chúng đóng quân.
Triều đình bị áp lực phải bỏ lệnh cấm đạo Gia Tô nhưng
phần đông người nước, nhất là giới sĩ phu, vẫn coi đạo này là tả
đạo, người theo đạo bị quỷ ám, làm sự phản quốc. Khi Garnier
đánh ra Bắc Kỳ, chiêu mộ lính, thường lấy được nhiều người có
đạo nên sĩ phu càng thêm thù ghét, coi người đi đạo nào cũng là
phản quốc cả.
Theo hoà ước Giáp Tuất 1874, nước ta mất đất Nam Kỳ
nhượng cho Pháp làm thuộc địa, Trung, Bắc Kỳ còn lại thì cũng
biến thành bán thuộc địa của Pháp. Chủ quyền về ngoại giao
không còn, mà cả đến chủ quyền về nội trị cũng bị xâm phạm.
Nhân dân ta khắp nơi trong nước phẫn uất muốn chôhg đôl.
Năm 1874, ở Nghệ An có hai tú tài Trần Tấn và Đặng Như
Mai hội họp văn thân trong hạt, làm hịch “Bình Tây sát tả”, đại
lược nói: Triều đình dẫu hoà với Tây mặc lòng, sĩ phu nước ta vẫn
không chịu. Vậy trước nhất giết hết giáo dân, sau đánh đuổi Tây,
giữ lấy văn hoá của ta đã bơn ngàn năm nay. Bọn văn thân cả
thảy độ ba ngàn người, kéo nhau đi đốt phá những làng theo đạo.

511