Page 465 - Việt Sử Kỷ Yếu

20 doanh sang cùng với quan quân ta hội tiễu. Tháng 9 âl năm
1879, quan quân ta bắt được Lý Dương Tài ở núi Nghiêm Hậu
thuộc Thái Nguyên, đem giải sang Trung Quốc. Giặc tan.
CÁC HÀNH VI KHÁC CỦA Tự ĐỨC - Tự Đức thông minh, học vấn
sâu rộng, có tài làm thơ, văn Hán và Nôm, ham đọc sách đến
khuya mà sáng vẫn dậy sớm, thường cùng các quan triều nói
chuyện về văn học. Tính không ưa trang sức, cũng không cho nội
cung đeo nữ trang. Hiền lành, không ưa quở mắng đánh đập người
hầu cận khi chúng nhỡ vô ý. Không lấy nhiều phi, tần (xưa lên
đậu hư hỏng cơ quan sinh dục), thị nữ hầu hạ cũng ít. Thò mẹ (bà
Từ Dụ) rất có hiếu, lệ thường cứ ngày lẻ chầu cung, ngày chẵn lâm
triều trong suốt 36 năm. (Từ Dụ thông hiểu sử sách và việc đòi,
mỗi khi ban lòi hay thì ghi chép lại trong Từ huấn lục). Rất chăm
lo đến công việc. Hàng ngày xem xét các bản sớ tâu, lưu ý đến mọi
việc lớn nhỏ, châu phê chữ rất tốt và văn cũng hay. Nhưng Tự Đức
cũng phạm nhiều điều dở như cũng xây dựng nhiều cung điện, đền
đài. Yến tiệc, diễn tuồng quanh năm suốt tháng. Bốh mươi năm
tuổi thì đâu phải đã thọ mà làm lễ lớn tứ, ngũ tuần đại khánh.
Cũng hay đi săn bắn, du ngoạn, quân dân phải phục dịch nhiều,
không kể hao phí tiền lụa thưởng cho quan, lính đi hầu. Tệ hai
nhất là xây dựng lăng tẩm Vạn Niên Cơ, gọi là Khiêm Lăng, một
công trình vĩ đại, huy động hàng mấy vạn lính và dân phu làm
việc ngày đêm, năm này sang nám khác, trong khi Nam Kỳ đã bị
người Pháp chiếm, Bắc Kỳ mất mùa luôn lại bị giặc ta, giặc khách
đánh phá. “Vạn Niên là vạn niên nào, thành xây xương lính, hào
đào máu dân”. Thân Văn Nhiếp tâu xin bãi bỏ việc xây dựng cung
điện và giảm bớt du ngoạn, bị trách là chỉ bàn sáo. Xin thu hẹp
quy mô Vạn Niên Cơ và bớt mua xa xỉ phẩm của nước ngoài, lời lẽ
rất thôKg thiết thì lại nói; Nếu câu thúc quá chặt thì thân bệnh
này không chịu nổi, không làm nổi việc nữa.
LUẬN VỀ VUA Tự ĐỨC - Tự Đức khuất ngày 16 - 6 năm Quý Vỵ
(19-7-1883), làm vua 36 năm, thọ 55 tuổi, miếu hiệu là Dực Tông
Anh hoàng đế.
Tự Đức làm vua trong lúc nước nhà gặp nhiều khó khăn,
không sáng suốt thức thòi, làm việc theo y đường lôl của các triều
trước cấm đạo và bế quan toả cảng, tưởng như thế thì nước mình
được yên, không ngờ lũ hùm heo thực dân tư bản cướp quyền tự
chủ, đặt nền đô hộ. Tuy lỗi không phải chỉ riêng ông mà là của cả
các quan triều, kể cả vua tồi triều đại trước. Mấy nết tốt của ông,
465