Page 372 - Việt Sử Kỷ Yếu

Giang sơn chia ra Đàng Ngoài, Đàng Trong, mãi đến gần cuô"i thế
kỷ XVIII. Ngoài bắc, có vua lại có chúa, mà chúa mới thực sự giữ
mọi quyền chính trị và quân sự. Trong nam, chúa Nguyễn không
xưng là vua, nhưng lập triều đình riêng biệt.
Các chúa có đòi sông huy hoàng như vua các tiền triều, còn
cao hơn vua đồng thòi là khác.
Các tù trưởng dân miền núi tự trị ơ địa phương, có nộp triều
đình phú công, có thể không cao giá lắm, chỉ để đổi lại sự giao lưu
hàng hoá giữa hai miền.
Do có nhiều người theo học chữ Hán, đạo Nho có tiến vê hình
thức, nhiều vàn từ, văn chỉ được xây dựng nên.
Đạo Phật và đạo Lão suy kém, chang mấy ai lưu tâm đến
giáo lý. Đi chùa chỉ là lễ bái, cầu phúc. Có những người đi tu chỉ
đê tránh trôn sưu dịch. Lại có những tăng, ni coi đi tu là làm một
nghề đê sinh sống, do nhà chúa thường có ruộng đất.
Từ thê kỷ XVI, có đạo Gia Tô truyền bá sang nước ta. Chẳng
hao lâu bị nghiêm cấm, nhưng vẫn còn có những giáo sĩ truyền
đạo gan lì, chịu khổ cực, bí mật hành động.
Giới sĩ phu vẫn đưỢc quý trọng. Các vua Lê. Mạc và các
chúa Trịnh, Nguyễn thường mở khoa thi đều đặn đê tuyên người
ra làm quan. Không có những khoa thi đặc biệt dành riêng cho các
con quan. Sô" người con quan lại làm quan chi ít. Con các quan hay
tướng tá bỏ mình vì nước hay có đặc công lớn, được tập ấm, nhưng
chỉ được nhận chức nhỏ thôi.
v ể nôrtg nghiệp, sự trồng cấy cây lúa mfdc là chính,
không tiến triển gì mấy. Thòi loạn lạc, việc chính trị không
nghiêm, có việc những quyền thần, cường hào, chiếm làm của tư
hữu ruộng đất công hàng xã, còn cả của những người yếu kém
thế lực. Sô" bần nông và cỗ" nông tăng lên nhiều. Những năm mất
mùa đói kém, họ sẵn sàng theo người phiêu kíu nổi dậy chông
đô"i chính quyền. Tại Đàng Trong, các chúa Nguyễn mơ rộng bờ
cõi, khai thác đất mới, dùng đám dân nghèo đói này vào việc
khẩn hoang, nên ít có loạn lạc. Điều đáng tiếc là nhà chúa cấp
làm của tư hữu cho những người bỏ tiền thuê nhân công khai
khẩn, chứ không lấy làm công điền quân cấp cho dân nghèo có
công khó nhọc, thành ra người giàu càng giàu thêm, người
nghèo từng cung cấp sức lực không được gì, nghèo vẫn hoàn
nghèo, tô"t lắm thì cũng chi biến thành những tá điền cây ruộng
nộp tô cho địa chủ.

372