Page 160 - Lịch Sử Văn Minh Thế Giới

Bên cạnh nhân, Khổng Tử còn rất chú trọng đến "lễ", nhƣng

lễ theo Khổng Tử không phải là một tiêu chuẩn đạo đức hoàn

toàn độc lập mà là một vấn đề luôn luôn gắn liền với nhân.

Trong mối quan hệ giữa nhân và lễ, nhân là gốc, là nội dung, còn

lễ là biểu hiện của nhân. Ví dụ: "Trong các lễ, xa xỉ chẳng bằng

tiết kiệm, trong lễ tang, đầy đủ mọi nghi thức chẳng bằng thƣơng

xót". Do đó "ngƣời không có lòng nhân thì thực hành lễ sao

đƣợc?" vì "nói về lễ không phải chỉ có lụa ngọc mà thôi".

Lễ không những chỉ là biểu hiện của nhân mà lễ còn có thể

điều chỉnh đức nhân cho đúng mực. Khổng Tử nói: "cung kính

mà không biết lễ thì mệt nhọc, cẩn thận mà không biết lễ thì nhút

nhát, dũng cảm mà không biết lễ thì làm loạn, thẳng thắn mà

không biết lễ thì làm phật ý ngƣời khác".

Ngoài "nhân" và "lễ", Khổng Tử cũng đã nhắc đến "trí",

"tín" nhƣng ông bàn về các nội dung này chƣa nhiều.

Về đường lối trị nước, Khổng Tử chủ trƣơng phải dựa vào

đạo đức. Ông nói: "cai trị dân mà dùng mệnh lệnh, đƣa dân vào

khuôn phép mà dùng hình phạt thì dân có thể tránh đƣợc tội lỗi

nhƣng không biết liêm sỉ. Cai trị dân mà dùng đạo đức, đƣa dân

vào khuôn phép mà dùng lễ thì dân sẽ biết liêm sỉ và thực lòng

quy phục".

Nội dung của đức trị, theo Khổng Tử gồm ba điều, đó là làm

cho dân cƣ đông đúc, kinh tế phát triển và dân đƣợc học hành.

Một hôm, Khổng Tử đi đến nước Vệ, Nhiễm Hữu đánh

xe cho ông, Khổng Tử nói: "Thật là đông đúc!" Nhiễm Hữu

hỏi: "Dân đông rồi thì phải làm gì?" Đáp: "Giáo dục họ".

Biện pháp để thi hành đƣờng lối đức trị là "phải thận trọng

trong công việc, phải giữ đƣợc chữ tín, tiết kiệm trong công việc

chi dùng, thƣơng ngƣời, sử dụng sức dân vào thời gian hợp lí".