Page 209 - Bản Sắc Văn Hóa Việt Nam

biên đời Chu, ông nói: "Kinh Thi có ba trăm thiên,
chỉ tóm lại một chữ: "Đừng nghĩ xàng bậy". Nghĩ
xằng bậy không chỉ lá chuyện dâm ô, mà còn lá
nghĩ theo tín ngưỡng người đương thời. Một nhà
triết học, muốn được gọi lá nhà triết học, phải tìm
ra cái bất biến trong mọi thay đổi. Cái bất biến này
rất khác nhau tùy tửng người. Nó có thể là ý niệm,
là thượng đế, lá đà sống, (élan vital) là sự thay đổi,
là phép biện chứng, là Đạo, là Chân như, là cái phi
lý, là hiện sinh, là quan hệ và.v.v... Sự khác nhau
chỉ là ở cái khách thể được nêu lên thành cái bất
biến, nhưng sự thống nhất mà không có nó không
thể nói đến triết học được, đó là một khách thể
được khẳng định dứt khoát là cái bất biến.
Cái bất biến mà Khổng tử nêu lên đó là những
quan hệ giữa người với người. Con người không thể
chỉ sống với cây cỏ, muông thú, mả phải sống vói
những người khác. Do đó, cần phải xây dựng những
quan hệ đẹp đẽ, gọi là "lễ" giứa người với người để
đạt đến sự hòa mục trong xã hội. Con người sinh
ra ắt có cha mẹ, do đó có chữ hiếu; có anh em, do
đó có chữ đễ; có bạn bè, do đó có chữ tín; có trách
nhiệm với người khác, do đó có chữ nghĩa; có người
trên kẻ dưới, do đó có chữ trung. Trong những hoán
cảnh phức tạp cần phải có chữ trí để có được cách
ứng xử thích hợp.
Khi đạt đến lí tưởng trong cách đối xử này, người
ta đạt đến chữ nhân. Các chữ náy chưa phải là
những khái niệm kiểu Hi Lạp mà chỉ lá những kiểu
ứng xử chứa đựng một trình độ rất đa dạng, không

211