Page 355 - Việt Sử Kỷ Yếu

Huê 15 km. Năm 1636, chúa Thượng dời về làng Kim Long, huyện
Hương Trà. Đến năm 1687, chúa Nghĩa mới dời thủ phủ về làng
Phú Xuân (Huê ngày nay).
Đất đai miền nam khá rộng lớn từ phía nam sông Gianh đến
mũi Cà Mâu. Chúa Nguyễn chia làm 12 dinh. Đất Thuận, Quảng
cũ gồm 6 dinh: Bô" Chính, Vũ Xá, Quáng Bình, Cựu Dinh (Ai Tử),
Chính Dinh (Phú Xuân), Quảng Nam. Đất mới chiếm của Champa
chia làm 3 dinh: Phú Yên, Bình Khang, Bình Thuận. Đất chiếm
của Thuỷ Chân Lạp, 3 dinh: Trấn Biên, Phiên Trấn (Gia Định),
Long Hồ (Vĩnh Long). Ngoài ra có trấn Hà Tiên phụ thuộc. Mỗi
dinh quản hạt một phủ. Riêng Quảng Nam 3 phủ: Quảng Nam,
Quảng Ngãi, Quy Nhơn.
Dưới câ"p phủ có huyện, tống, xã như ngoài bắc.
QUAN CHÊ - ơ c h ín h d in h ch ỗ n h à c h ú a đ óng, đ ặ t ta m ty giúp
c h ú a p h ụ t r á c h t ấ t c ả m ọi v iệc c h ín h trị:
- Xá sai ty giữ việc giấy tò tô" tụng văn án, có đô ty và ký lục
đứng đầu.
- Tướng thần lại ty giữ việc thu thuê và phát lương bổng
quan lại, quân lính các dinh, có cai bạ đứng đẩu.
- Lệnh sử ty giữ việc tế tự, lễ tiết và việc chi cấp lương bổng
cho quân lính ở chính dinh, có nha lý đứng đẳu.
Mỗi ty còn có 3 câu kê, 7 cai hỢp, 10 thủ hỢp và cá 10 ty lại.
Ngoài ra còn có đặt nội lệnh sứ coi chung toàn hộ các thứ thuê", tả
hữu lệnh sứ chuyên thu thuê" sai dư (thuế dinh).
Khi Phúc Khoát xưng vương, đặt 6 bộ: lại, lễ, hộ, hình, công,
binh như triều đình, thay thê các ty. Trên bộ có 4 đại thẩn (tứ trụ),
tả nội, hữu nội, tả ngoại, hữu ngoại đại thần. Đặc điểm có hệ thông
quan lại chuyên việc thu thuê" cho nhà chúa, gọi là bản đường quan,
gồm các chức đê đôc, đề lĩnh, ký lục, ký phủ, cai phủ, cai tri.
ơ địa phương, đứng đầu các dinh là trân thủ, rồi đến cai bạ,
ký lục. Sô" ty ở các dinh không nhất dinh. Có nơi chỉ đặt môt lệnh
sử ty kiêm cả các việc, có nơi đặt xá sai ty và lệnh sử ty coi việc
quân dân tô" tụng, dinh điền, sổ sách, thuế khoá, v.v... tiiỳ nơi
quan trọng hay không mà thêm bớt quan viên.
Đứng đầu phủ, huyện có tri phủ, tri huyện. Riêng Quảng
Ngãi, Quy Nhơn, đặt chức tuần phủ trông coi mọi việc. Thuộc
hạ có đề lại, thông lại giúp việc tô" tụng, khám xét các vụ kiện
cáo; huấn đạo, lễ sinh chuyên việc tê tự. Việc thu thuê có đăt
quan khác.
355