Page 369 - Ngữ Văn Ôn Thi Tốt Nghiệp

Thái độ của người kể Bu-rơ-kin trực tiếp xuất hiện ở cuối truyện khi bình luận
cái chết của Bê-li-cốp; “Khi nằm trong quan tài, vẻ mặt hắn trông hiền lành, dễ
chịu, thậm chí còn có vẻ tươi tỉnh nữa, cứ hệt như hắn mừng rằng cuối cùng hắn
đã được chui vào trong cái bao mà từ đó không bao giờ phải thoát ra nữa”.
Giọng kể ở đây vừa mang vẻ trào phúng, khôi hài vừa mang sắc thái châm
biếm phê phán, xen vào đó là cả sự xót thương. Độ nặng của sự pha trộn cảm xúc
này được tập trung ở câu kết khi Bu-rơ-kin luận bàn về cái chết của người ‘Irong
bao”; “Thế là hắn đã đạt được mục đích cuộc đời!”.
Đây có thể đã là cái kết của tác phẩm bởi câu chuyện về Bê-li-cốp sẽ chấm
dứt khi nhân vật này chết. Song dụng ý của Sê-khốp không chỉ hướng vào các
hành vi trong bao, khủng bố rồi đón nhận cái chết khôi hài - bi thảm của Bê-li-cốp
mà còn để cho nhân vật - người kể Bu-rơ-kin - cũng là giáo viên, rút ra bài học về
cách hành xử của con người trên cuộc đời.
Chính Bu-rơ-kin đã phát hiện ra rằng lối sống trong bao không phải là của
riêrig Bê-li-cốp. cảm giác của mọi người vẫn trĩu nặng sau cái chết của Bê-li-cốp:
“Từ nghĩa địa trở về, lòng chúng tôi đều cảm thấy nhẹ nhàng, thoải mái. Nhưng
chưa đầy một tuần sau, cuộc sống đã lại diễn ra như cũ, nặng nề, mệt nhọc, vô
vị”. Sự việc vẫn lặp lại như cũ bởi trong cái cơ chế thống trị của kẻ thống trị vô hình
đầy quyền năng phi nhân bản ấy, những nạn nhân kiểu Bê-li-cốp vẫn liên tục ra
đời và tồn tại. Đây chính là sự phi lí - sản phẩm của sự thống trị phi lí ấy: “cuộc
sống chẳng bị chỉ thị nào cấm đoán nhưng cũng chẳng được tự do hoàn toàn,
chẳng tốt đẹp gì hơn trước. Trên thực tế, Bê-li-cốp đã chầu âm phủ nhưng hiện còn
bao nhiêu là người trong bao, trong tương lai cũng sẽ còn bao nhiêu kẻ như thế nữa”.
Suy cho cùng, Bê-li-cốp cũng chỉ là nạn nhân của thiết chế quyền lực quái
đản kia. Bu-rơ-kin khám phá ra rằng chính nỗi sợ hãi của Bê-li-cốp và của mọi
người về kẻ thống trị vô hình là mảnh đất màu mỡ cho quyền lực ấy đâm chồi đẻ
nhánh. Vậy thì cần phải dẹp bỏ nỗi sợ đó, phải dũng cảm đứng lên quét sạch cái
ách thống tộ chuyên quyền kia. Kết luận cuối cùng của bác sĩ l-van - người trực
tiếp nghe câu chuyện, mang ý nghĩa của lời hiệu triệu: “Không thể sống mãi như
thế được!”.
Nhưng bi hài thay, toàn bộ không khí truyện toát lên điều này: còn lâu con
người mới có thể vứt bỏ được lối sống trong bao. Triết lí của Sê-khốp thấm đượm
nỗi buồn thoảng qua nhưng ý nhị, sâu sắc. Đấy chính là chất giọng cơ bản trong
nghệ thuật kể chuyện của thiên tài văn chương Nga. Bởi trong đời, rốt cuộc, không
chui vào cái bao này thì con người cũng chui vào cái bao khác mà thôi. Chỉ có điều
là, người tử tế thì phải biết chọn cho mình một lối sống (hoặc một cài bao) tích cực,
hợp với lợi ích và tồn tại của nhân sinh. Cuộc sống với Sê-khốp vẫn là vốn đ như
thế.
LÊ HUY BẮC

368