Page 313 - Ngữ Văn Ôn Thi Tốt Nghiệp

Do ý thức được rất sâu sắc về sự bất cập của loại sáng tác văn học ưa ban
phát chân lí và “dắt tay độc giả”, trong truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa,
Nguyễn Minh Châu muốn theo đuổi một lối viết giàu tính đối thoại dân chủ với
người đọc. Ta không bắt gặp ở đây những kết luận dễ dàng, đơn giản. Cuộc sống
bày ra nhiều nghịch lí, luôn bắt ta phải suy nghĩ lại về vô số vấn đề, trên cơ sở biết
khắc phục, loại bỏ những định kiến, thành kiến, những thói quen nhìn nhận, đánh
giá rất khô cứng đối với con người và sự vật, sự việc. Trước những tác phẩm như
truyện ngắn này, tính tích cực của độc giả luôn được thử thách.
Tên truyện ngắn là Chiếc thuyền ngoài xa. Cái tên ấy dễ gợi liên tưởng đến
một cái tên đối ứng: Chiếc thuyền vào gần (hay đến gần). Có lẽ đây là phản ứng
tâm lí ở độc giả mà nhà văn muốn ‘Ihấy” , bởi nhờ nó, cái ‘1ứ’ của truyện ngắn sẽ
được người ta nhận thức một cách sâu sắc. ở ngoài xa, chiếc thuyền giống như
biểu tượng của cái toàn mĩ, khiến khi chiêm ngưỡng nó, trong ta dấy lên những xúc
cảm trong trẻo, nhẹ nhõm, lâng lâng. Còn vào gần, chiếc thuyền lại đưa đến biết
bao bối rối, làm ta phải không ngừng trăn trỏ, dằn vặt. Tương quan giữa cái xa và
cái gần ỏ đây hoá ra cũng là tương quan gií)a cái bề ngoài và cái bề trong hoặc bề
sâu. Nhìn từ xa, ta chỉ thấy được cái bề ngoài thơ mộng (hay ngỡ là thơ mộng) của
sự vật, còn nhìn gần, ta mới có cơ hội phát hiện cái bề trong phức tạp không cùng,
thậm chí gai góc của nó. Vậy, nên nhìn sự vật từ xa để khỏi “mua phiền, chuốc
não”, hay gắng tiếp cận sự vật ỏ tầm gần để lương tâm được thanh thản? Đều
hướng tới sự thanh thản cả, nhưng ‘Ihanh thản” theo kiểu thứ nhất gần như đồng
nghĩa với thái độ sống hoặc vô tâm, hoặc cố tình “làm lơ’ trước mọi sự, còn thanh
thản theo kiểu thứ hai thì lại mang ý nghĩa đạo đức cao cả, gắn với thái độ can dự
có trách nhiệm đối với đời và sẵn sàng chấp nhận những nhọc nhằn, khổ não. Tất
nhiên, đối với tác giả truyện ngắn, sự lựa chọn hướng về phía nào đã rõ ràng, dứt
khoát. Theo ông, nghệ thuật phải cất lên tiếng nói về sự thật cuộc đời và người
nghệ sĩ phải biết tập trung nhãn lực, nhìn xuyên qua những cái bề ngoài “óng ánh”
đôi khi mang tính chất lừa mi để nhận chân bản chất sự vật. Nhưng tác giả còn
thấy thêm rằng: thực ra, việc nhìn sự vật ỏ tầm gần không hề làm triệt tiêu cảm
xúc về cái đẹp, ngưđè lại, nó càng làm cho cảm xúc về cái đẹp có thêm chiều sâu
(đĩ nhiên, cái đẹp lúc này đã được định nghĩa lại trên một nền tảng nhận thức mới
về cuộc sống và nghệ thuật). Thấm nhuần tất cả những điều trên, người nghệ sĩ
sẽ có được khả năng hành xử tự do trong quá trình sáng tác. Phùng - người phóng
viên nhiếp ảnh trong truyện - đã không dại dột tự tước đoạt của mình cái quyền
chụp ảnh “chiếc thuyền ngoài xa”. Nhưng khi chính anh đã thấy được cái bề sâu
của sự vật, bức phong cảnh ‘1huần tuý” do anh sáng tác vẫn có thể giúp người ta
nhận ra bao nhiêu câu chuyện đời. Thì ra, đối tượng miêu tả cụ thể là quan trọng,
nhưng một điều khác còn quan trọng hơn nhiều lần chính là thái độ, cách nhìn
đúng đắn đối với con người và thực tại.

312