Page 216 - Việt Sử Kỷ Yếu

nước được thông nhất, bò cõi mở rộng thêm. Công nghiệp oanh liệt
nhất là đã chiến thắng vẻ vang ba lần quân Mông cổ, đê quốc
hùng mạnh từng lừng lẫy khắp tròi Âu biển Á, giữ vững nền độc lập
nước nhà. Văn học được mở mang rộng rãi, từng lớp sĩ phu mới thực
sự thành hình, đào tạo nên nhiều văn thần lương đông, mỏ khoa thi
kén chọn nhân tài Nho, Thích, Lão. Ngủyễn Thuyên và Nguyễn Sĩ
Cố khởi sự làm thơ văn quốc âm. Chu An viết Tứ Thư thuyết ước. Lê
Quý Ly viết sách Minh Đạo và Thi Nghĩa có tư tương tiến bộ. Văn
chương đòi Trần cứng cỏi và thiết thực, không có sự lòi kêu mà ý
rỗng như các đòi sau. Yên Vân đại đầu (Trần Nhân Tông) và Pháp
Loa, Huyền Quang dựng nên phái thiền Trúc Lâm.
Kinh tế cũng được khuếch trương. Triều đình rất chăm nom
việc vệ nông: đắp đê, khai sông, khẩn hoang. Đời sống nông dân
được nâng cao, kéo theo công, thương nhân. Thợ thuyền thường
thành lập nên các phường, làng, chuyên sản xuất một thứ hàng.
Về ngoại thương, ở cảng Vân Đồn có nhiều thương thuyền các
nước đến mua bán.
Mấy vị đầu là các vị anh quân, nước nhà được thái bình,
thịnh vượng. Mấy vua sau hèn kém, hoang chơi, nhu nhược, khiến
nước yếu dân suy, cơ đồ đô nát.
Theo Trần Trọng Kim: Dụ Tông hoang chơi, không lo việc
nước, lại làm loạn cả cương kỷ, Nghệ Tông không biết phân biệt
hiền gian đê kẻ quyền thần được làm loạn, tự hại nhà mình.
Ngoài ra, còn có nguyên nhân khác khiến nhà Trần suy vong.
Các vua sau không còn thân dân, lấy dân làm gốc, theo kê sâu rễ
bền gốc. Người trong tôn thất bỏ nghề võ, không nắm vững binh
quyền, lại không đoàn kết giữ nước. Huấn thị của Thủ Độ, Thánh
Tông và Hưng Đạo vương không được tuân theo.
Còn có nguyên nhân xa nữa là không có quôc kế dân sinh
rộng lớn đại quy mô khiến nước giầu dân mạnh như Thái Tông,
Thánh Tông đã làm. Minh Tông có lập đồn điền, dựng kho nghĩa
sương nhưng chưa đủ, người sau lại không tiếp tục. Dân nghèo
không thờ được vua. Đã thế, còn vì háo danh, kiêu hãnh hơn là vì
tham vọng đất đai, nhiều lần đi đánh Champa. Trận thắng nhỏ
không lợi lộc gì. Những trận thua sau, hao binh tổn tướng, làm
suy yêu uy tín, nhất là tiềm lực quốc gia. Chúa hèn lại gặp tôi
gian thì cơ đồ phải đổ.

216