Page 538 - Việt Sử Kỷ Yếu

về công chính, ngoài sự làm đường sá cầu công, cũng có việc
đào sông ngòi, xây đập (barrage) là công cuộc có ích lợi vệ nông
nhưng thường chỉ tại nời có điền trang người Pháp.
Về học chính vẫn để các đốic học, giáo thụ, huấn đạo dạy chữ
Hán tại lỵ sở các tỉnh và một sô" phủ huyện, cả Trung, Bắc Kỳ mối
có một trường thông ngôn ở Hà Nội là bậc trung học. Tại mấy tỉnh
lớn có mở trường tân học dạy chữ quốc ngữ, làm tính dùng chữ sô"
A Rập cùng chữ Pháp. (Sang thê" kỷ XX, tân học mới được mở
mang đôi chút).
Đồng thòi, nhiều nhà tù dựng lên khắp nơi, giam giữ nhiều
chính trị phạm như thường phạm. Miền trung du và thượng du có
những nhà tù lớn. Nhiều người yêu nước, không chịu hỢp tác, mà
lại chông đốì Pháp dù không bạo động đều bị đưa lên đó lao động
khổ sai.
NGƯỜI PHÁP KHAI THÁC CÁC TÀI NGUYÊN - Nhiều người Pháp "
sang mở các thương điếm, nắm giữ độc quyền xuất nhập khẩu,
mặc sức mua rẻ bán đắt. Công ty Điền Việt của người Pháp dựng
đường sắt hoả xa, thông từ Côn Minh, thủ phủ Vân Nam ra đến '
hải cảng Hải Phòng, qua nhiều tỉnh Bắc Kỳ. Tư bản Pháp dựng
các nhà máy; máy sỢi, máy tơ, máy rượu, diêm, xi măng, gạch
ngói, v.v... dùng rất nhiều nhân công ta, làm việc nhiều giờ trả
công rẻ mạt.
Chính quyền thực dân lại cấp cho đồng bào chúng chiếm hữu
khai thác các mở than và mỏ kim khí, nhất là mỏ than ở Quảng
Yên và Hải Dương, thu lợi nhuận rất lớn. Jean Dupuis được cấp
mỏ than đá Đông Triều, đền bù việc Philastre phá mất những việc
hắn đã làm với Prancis Garnier.
Chúng lại cấp đất miền trung du và thượng du cho tư nhân
Pháp lập trang trại, ta quen gọi là đồn điền, không chỉ lằ đất chưa
khai khẩn hay bị bỏ hoang mà cả xã cả tổng rộng lớn đang trồng cấy
phần nhiều là của dân thiểu sô" miền núi không có giấy tò chủ quyền.
Việc chính quyền “bảo hộ” cấp ruộng đất và hầm mỏ cho
người Pháp là chiếm đoạt trắng trỢn. Các hoà ước không có khoản
nào nói đến cả. Theo nguyên tắc thì vua là mới là chủ nhân ruộng
đất sông núi.
Nhân công làm việc tại các nhà buôn, nhất là tại các nhà
máy, hầm mỏ, đồn điền bị bóc lột tàn nhẫn đến vô nhân đạo, làm
việc ngày 12, 14 giò, mà công xá chỉ đủ ăn. Tai nạn lao động
không được đền bù gì mấy.
538