Page 326 - Dạy Học Vật Lý

SPBook - vươn tầm tri thức, chắp cánh tương lai

về chiếc xe chỉ nam

Nói đến Tổ Xung Chi người ta thường nghĩ đến chiếc xe chỉ nam, bởi vì
người ta nghĩ rằng ông là người đã chế tạo ra chiếc xe đó. Gọi là xe chỉ nam là bởi

vì khi xe di chuyển về bất cứ hướng nào thì một hình nhân bằng gồ trên xe cũng
luôn luôn chỉ tay về phương nam.

Thực ra Tổ Xung Chi không phải là người chế tạo ra chiếc xe chỉ nam.
Loại xe này đã có từ thời tam quốc (220-280), người chế tạo ra nó là Mã Quân.

Đen thời thập lục quốc (304-439) cũng đã có người chế tạo được chiếc xe như

vậy. Sau đó Tống Vũ Đế (420-423) chinh phục được thiên hạ lập nên vương triều
Lưu Tống. Một trong những chiến lợi phẩm của cuộc chinh phục đó là chiếc xe

chỉ nam.
Nhưng tiếc thay, khi đưa về kinh đô Kiến Khang thì chiếc xe chiến lợi

phẩm đó bị hư hỏng trầm trọng: khi đẩy cho xe đi thì hình nhân trên xe không chỉ

tay về phương nam. Gần trăm năm sau, Tổ Xung Chi được lệnh phục chế chiếc xe
đó và ông đã phục chế thành công. Những bánh xe răng cưa trong chiếc xe mà

ông phục chế làm bằng đồng.
ở đây có điều cần lưu ý. Bài 21 mà chúng ta đang nói đến là bài đầu tiên

nói về các nam châm. Đặc tính của các nam châm là khi đế cho nó quay tự do thì

nó luôn luôn nằm theo trục bắc-nam địa lí; bao giờ một đầu (gọi là cực của nam
châm) cũng chỉ hướng bắc, cực kia chỉ hướng nam, như chiếc kim nam châm của

la bàn. Vì vậy có thể có nhiều người nghĩ ràng việc cánh tay hình nhân trong chiếc
xe luôn luôn chỉ hướng nam chắc chắn là do tác dụng của nam châm.

Nhưng không phải như vậy. ở đây cơ chế điều khiển cánh tay hình nhân là
ở hệ thống các bánh xe răng cưa rất phức tạp. Do đó việc dùng câu chuyện về

chiếc xe chỉ nam của Tổ Xung Chi để làm câu chuyện dẫn vào bài này có thể dễ

làm cho học sinh hiểu lầm là do tác dụng của nam châm như trên đã nói.

326